Slimme straatverlichting, is dat privacy-vriendelijk?

De meest gebruikte toepassing is een sensor die meet of er iemand langsloopt. Zo kan de lantaarnpaal uit staan als er niemand in de buurt is, om energie te besparen. Maar hoe meer sensoren er worden toegevoegd, hoe meer data er wordt verzameld. Het gaat vaak om niet-persoonlijke gegevens, zeggen voorstanders. Maar zowel data activisten als ethici waarschuwen voor de mogelijkheden om de soorten gegevens die worden verzameld toch terug te leiden naar een individu. Zijn onze persoonlijke gegevens dan wel echt veilig?

Slimme lantaarnpalen

De discussie over ‘slimme lantaarnpalen’ is weer opgelaaid sinds er in de gemeente Renkum 6300 ‘domme’ palen zijn vervangen in 2021. Deze lantaarnpalen zijn energiebesparend tot wel 80%, omdat ze dimbare LED-lichten hebben. Dat klinkt als een waarheidsleugen. Energiebesparen als doel is zeker goed, maar dat hoeft niet per se ten koste te gaan van onze privacy. Je kan bijvoorbeeld alleen een dimbare LED-lamp in een lantaarnpaal zetten. Hoe meer functies een lantaarnpaal heeft, hoe meer energie het gebruikt. Het verwerken van data kost veel stroom. Sinds 2021 zijn bedrijven en gemeentes samen aan het werken om meer ‘slimme’ sensoren en functies in de lantaarnpaal aan te brengen, zoals een oplaadpunt voor elektrische voertuigen en 5G-antennes. Die 5G-antennes verbruiken ook veel stroom. Het is maar de vraag of slimme lantaarnpalen ons op de lange termijn daadwerkelijk energiebesparing opleveren. Geven we onze privacy op voor een loze belofte?

Kritiek

Al deze functies klinken handig en innovatief, maar er zijn ook kritische stemmen. In mei 2024 sprak een bezorgde burger zich uit over de transparantie van de besluitvorming in de gemeente Renkum en de gevaren van de surveillance mogelijkheden van de palen. Het debat leeft dus nog steeds, want het privacyvraagstuk is nog niet opgelost. De vraag of de gegevens die lantaarnpalen zouden kunnen verzamelen persoonlijke gegevens zijn wordt duidelijk in een van de grootste pilots met slimme lantaarnpalen in Nederland, genaamd Stratumseind 2.0.

Stratumseind Living Lab

In 2014 startte een aantal pilots in Eindhoven onder de naam Stratumseind 2.0, de belangrijkste daarvan was het Stratumseind Living Lab. Het project liep ongeveer van 2014 tot 2019 en was een samenwerking tussen Philips en de TU Eindhoven.

Stratumseind is een uitgaansgebied in Eindhoven. In de 250 meter lange straat werden experimenten gedaan met lichtkleur, lichtintensiteit en zelfs geur. Het doel was om de uitgaansstraat veiliger te maken. Om te bepalen welke kleur en intensiteit de lantaarnpalen op een bepaald moment moeten gebruiken, werd er een soort profiel van de sfeer opgesteld. Dit noemen twee wetenschappers sfeerprofielen (‘atmospheric profiling’). Er wordt heel vaak een profiel van een persoon opgesteld, denk aan de informatie die adverteerders verzamelen om te weten aan wie ze hun product moeten verkopen. Een profiel van de sfeer van een straat was echter iets nieuws. Wat er wordt bedoeld met de ‘sfeer’ is het volgende: de houding, stemming, gedrag en interacties van mensen met elkaar en met hun directe omgeving. In Stratumseind Living Lab gebruikten de onderzoekers geanonimiseerde gegevens om de sfeerprofielen op te stellen (zie factbox). De nationaliteit en de woonplaats van de bezoekers werden geanonimiseerd uit data van Vodafone. Hoe worden deze gegevens geanonimiseerd en wie heeft er toegang tot de hele dataset? Hoe lang worden ze opgeslagen? Hier mist transparantie naar het publiek over hoe die data worden gebruikt.

De twee wetenschappers die hierover schrijven waarschuwen voor de ontwikkelingen. Naarmate technologieën geavanceerder worden, is het makkelijker om individuele personen te beïnvloeden in hun gedrag. De sfeerprofielen kunnen steeds gedetailleerder worden. In de toekomst kan er bijvoorbeeld een profiel gemaakt worden van de sfeer van een klein groepje bezoekers of zelfs van een individu. Met de opkomst van AI kunnen in de toekomst misschien zelfs emoties worden gedetecteerd door het gebruik van biometrische gegevens. Er zijn wetten in de maak om dit aan banden te leggen, maar het moet nog blijken hoe effectief die zullen zijn.

De lijst van de soorten gegevens die werden verzameld is lang en bevat onder andere:

• de hoeveelheid mensen die aankomt in en weggaat uit Stratumseind;
• de dichtheid van mensen in de straat;
• de looppatronen van mensen;
• het stressniveau in de stem van mensen;
• de nationaliteit en woonplaats van bezoekers (gebaseerd op gegevens van Vodafone)
• het aantal tweets met ‘Stratumseind ​​data’
• de procentuele verandering van het bier dat door de vestigingen in Stratumseind ​​is besteld (per week).

Alle soorten gegevens in deze lijst lijken niet gegevens over individuen te betreffen. Maar als je toevallig in de buurt was, dan zou zomaar kunnen worden aangenomen dat ze op jou van toepassing zijn. Derde (bijvoorbeeld commerciële) partijen, die je wel kunnen identificeren, hebben nu een extra context die ze kunnen toevoegen aan je persoonlijke profiel.

Privacy in de wet

Alle gegevens in deze pilot werden verzameld zonder het de bezoekers te laten weten. Geanonimiseerde gegevens worden niet beschermd door de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG, GDPR in het Engels).

Maar zijn geanonimiseerde gegevens herleidbaar? En wanneer is er wel sprake van persoonlijke gegevens? Er is een debat tussen experts op het gebied van rechten en ethiek over hoe de AVG precies moet worden geïnterpreteerd. Sommigen zeggen dat persoonlijk gegevens zijn die betrekking hebben op een persoon, niet alleen of de data over iemand gaat, maar ook of het doel of effect van de data betrekking heeft op diegene. Stel je loopt door Stratumseind en krijgt ruzie met een vriend. Het voelt raar als je weet dat je bekeken wordt. Je gaat dan vaak vanzelf je gedrag een beetje aanpassen. Dat wordt een chilling effect genoemd. Vaak wordt chilling effect in één adem genoemd met democratie. Als burgers zich niet vrij kunnen uiten omdat dat ze bang zijn op elk moment gefilmd te worden, is dat gevaarlijk voor de democratie. Soms is surveillance een effectief middel voor meer veiligheid, maar soms dreigt het een middel voor disproportionele controle te worden. Die grens is vaag, dus is het goed om te blijven evalueren.

Hoe persoonlijk zijn de gegevens die in Stratumseind werden verzameld? De camera’s in Stratumseind kunnen de gezichten van jou en een vriend met wie je ruzie hebt vervagen, dan gaat de data die verzameld wordt niet over jou. Maar het doel van het verzamelen van de data heeft wél met jou te maken. Het doel is om een veilige sfeer op straat te houden en jouw ruzie past daar niet in. Als de lampen dan een gemoedelijk oranje licht verspreiden of juist fel wit, voelen de mensen om je heen ook de gevolgen van de maatregelen om jouw gedrag bij te sturen. Het effect heeft dus ook met mensen in de straat te maken, ook al gaat de data niet over hen als individuen.

Er zijn dus twee grote privacy problemen bij het gebruik van slimme lantaarnpalen. De eerste is dat de sfeerprofielen steeds persoonlijker kunnen worden, zodat de bescherming die beloofd was toch niet wordt gegarandeerd. Het andere probleem is de vraag of de gegevens die verzameld worden door slimme lantaarnpalen niet toch een inbreuk maken op onze privacy. Want wat als al die gegevens in de handen vallen van bedrijven? Wat als geheime diensten toegang krijgen tot deze gegevens? Hoe weten we zeker dat de verzamelde gegevens niet tegen ons als burgers worden gebruikt?

Ondanks deze vragen worden op steeds meer plekken in Nederland (en de rest van de wereld) ‘domme’ lantaarnpalen vervangen door een ‘slim’ alternatief.