Permanente surveillance dreigt onder nieuwe anti-witwasregels

Op grond van Europese regelgeving worden nu al criminaliteitsbestrijdingstaken door bedrijven, onder meer banken, notarissen en boekhouders, uitgevoerd. Die bedrijven (‘witwasbestrijdingsplichtigen’) zijn verplicht een risicoprofiel van iedere klant te maken, waarin wordt beoordeeld of de klant crimineel zou kunnen zijn. Verder moeten zij de relatie met de klant en de transacties waarbij zij betrokken zijn monitoren en zijn zij verplicht om criminaliteitsvermoedens aan de overheid (FIU Nederland) te melden. Deze regels zijn nu nog vastgelegd in een Nederlandse wet, de Wet ter voorkoming van witwassen en financieren van terrorisme (Wwft).

Deze regelgeving heeft tot grote maatschappelijke schade geleid: onder meer is het voor bepaalde sectoren van het bedrijfsleven en voor nonprofit organisaties moeilijk geworden om een bankrekening te openen en worden mensen soms geconfronteerd met discriminatoire praktijken van witwasbestrijdingsplichtigen. Verder worden soms door witwasbestrijdingsplichtigen zeer veel vertrouwelijke en privacygevoelige gegevens bij hun klanten opgevraagd en gaan zij daarbij uit angst voor overheidssancties veel verder dan nodig. In een brief van mei dit jaar heeft de minister van Financiën erkend dat de witwasbestrijding is doorgeschoten en heeft hij beloofd om maatregelen te nemen. Het is voor Privacy First echter de vraag of de minister zijn beloften wel kan nakomen, nu Nederland straks weinig meer over de witwasbestrijding te zeggen heeft.

Medio 2027 treden de nieuwe Europese antiwitwasverordening (AMLR) en andere onderdelen uit het Europese antiwitwaspakket in werking. Er gaat dan veel veranderen en dat is niet altijd ten goede.

Privacy First beschouwde de consultatie als een goede gelegenheid om bij de Nederlandse regering aan te dringen op maatregelen om de schadelijke effecten van de witwasbestrijding te beperken. Wij benadrukken dat wij niet gekant zijn tegen het betrekken van bedrijven bij misdaadbestrijding. Onze bezwaren richten zich tegen het toebedelen van taken aan bedrijven die daar niet geschikt voor zijn, tegen de disproportionele kosten die witwasbestrijdingsplichtigen moeten maken en die aan de klant worden doorberekend, en tegen het niet respecteren van de grondrechten van burgers, midden- en kleinbedrijf en kleine en middelgrote nonprofit organisaties.

Privacy First beschouwt de implementatie van de Europese regelgeving als een goed moment om de waarborgen voor burgers te verbeteren. Wij doen daartoe in onze consultatiereactie een groot aantal voorstellen, waaronder deze:

• De rechtsbescherming van consumenten, mkb en kleine en middelgrote nonprofit organisaties wordt ingrijpend verbeterd, onder andere door het instellen van een financiële ombudsman die alle klachten over antiwitwasonderwerpen gaat behandelen en door laagdrempelige toegang tot de onafhankelijke rechter.
• Witwasbestrijdingsplichtigen dienen verplicht te worden om via een beveiligd kanaal te communiceren over hun klantenonderzoek. Het moet worden verboden dat zij klanten verplichten om gebruik te maken van de Europese digitale identiteit (EUDI-wallet). Ook moet expliciet worden vastgelegd dat er geen toegang tot de bankrekening van de klant gevraagd mag worden via open banking of open finance.
• Bij geautomatiseerde risicoprofilering van klanten door grote witwasbestrijdingsplichtigen, zoals banken, dienen de principes van de Europese AI-verordening te worden nageleefd, met onder meer een grondrechtennalevingsassessment (FRIA).
• De antiwitwastoezichthouders, zoals DNB, dienen verplicht te zijn om ook te handhaven op niet-naleving van regels op het gebied van gegevensbescherming en het respecteren van de grondrechten van klanten. Zij dienen bij het sanctioneren na te gaan of de sancties grondrechtenschendingen tot gevolg kunnen hebben.
• De controle op de naleving door zowel witwasbestrijdingsplichtigen als overheidsinstanties van de regels op het gebied van gegevensbescherming, anti-discriminatie en andere grondrechten, wordt verbeterd door uitbreiding van de capaciteit van de Autoriteit Persoonsgegevens en door verplichte audits die periodiek plaatsvinden.

Wij dringen er bij de Nederlandse regering op aan te bevorderen dat elementen van de Europese antiwitwasregels die de grondrechten schenden worden verwijderd. Een voorbeeld daarvan is de veel te brede definitie van de ‘politiek prominente persoon’ (PEP), die ertoe leidt dat een grote groep onschuldige burgers op onjuiste gronden als hoog risico op criminaliteit wordt aangemerkt. Zo zijn bijvoorbeeld alle ouders en kinderen van leden van de Tweede Kamer zogenaamd hoog risico op criminaliteit.

Privacy First hoopt dat een maatschappelijke discussie op gang kan komen over concepten achter de privatisering van criminaliteitsbestrijding. Privacy First hoopt ook dat de politiek op haar schreden terugkeert en in Brussel aandringt op heroverweging en aanpassing van de regels. Grondrechten van burgers verdienen veel meer bescherming dan onder deze regels wordt geboden.

Onze volledige consultatiereactie is HIER te vinden.