Uw bankrekening: de sluiproute naar uw privéleven (deel 4)

Wat is witwassen?

Witwassen is het onder zich hebben van geld of andere financiële voordelen van criminele oorsprong, ongeacht of de criminele daad door betrokkene zelf is uitgevoerd of door een derde.  Het gaat dan bijvoorbeeld om geld dat afkomstig is van drugshandel, mensenhandel, diefstal, sociale of fiscale fraude. Witwassen van criminele opbrengsten is strafbaar. Strafbaar is ook het meewerken aan transacties waarbij redelijkerwijs het vermoeden bestaat dat de winsten uit een misdrijf afkomstig zijn (schuldwitwassen). ‘Witwassen’ is hiermee een extreem breed begrip.

Wat heeft het opsporen van crimineel geld met mijn bankgegevens te maken?

Het opsporen van witwassen lijkt primair een taak van politie en Openbaar Ministerie, maar niets is minder waar. Bij het detecteren van mogelijk witwassen heeft de wetgever een doorslaggevende rol toegekend aan zogenaamde ‘poortwachters’; dit zijn banken en andere ondernemingen die een rol spelen in het financiële verkeer. Banken zijn verplicht de identiteit en de herkomst van het vermogen van hun klanten rigoureus te checken en álle transacties van hun klanten te monitoren. Die monitoring is nodig, omdat de banken in staat worden geacht crimineel geld te kunnen detecteren en ‘ongebruikelijke’ transacties moeten melden bij de Financial Intelligence Unit (FIU), een zelfstandig onderdeel van de politie.^[1]

Voor een beperkt aantal gevallen bepalen de regels wat ‘ongebruikelijk’ is, bijvoorbeeld het gebruik van een creditcard bij betaling van 15.000 euro of meer.  Voor het overgrote deel wordt het echter aan de banken overgelaten te bepalen of een transactie ongebruikelijk is. Zij moeten hiervoor processen inrichten, waarvoor zij kunnen putten uit een keur van vermeende good practices en andere overheidspublicaties. Nadat de banken een ongebruikelijke transactie hebben gemeld, bepaalt de FIU of een transactie ‘verdacht’ is. Hierna zullen echte opsporingsautoriteiten met de verdachte betaling mogelijk aan de slag gaan.

Als een bank zijn poortwachtersfunctie niet correct uitvoert, wachten hoge boetes van financiële toezichthouders of opsporingsautoriteiten en forse reputatieschade. ING trof in 2018 een schikking van 775 miljoen euro vanwege niet correct naleven van haar poortwachtersfunctie en sindsdien zijn vele financiële instellingen gevolgd.

Het hierboven beschreven systeem in combinatie met de afschrikwekkende boetes en reputatieschade voor banken heeft er inmiddels toe geleid, dat de banken alle transacties van hun klanten intensief monitoren. Iedere bankrekeninghouder wordt in feite dagelijks digitaal gefouilleerd om te bezien of hij geen overtreding heeft begaan. Als banken twijfels hebben of transacties wel legitiem zijn of passen binnen het profiel van de klant, bevragen zij hun klanten op reden en doel van de betalingen.  Steeds meer komt naar buiten, dat dit controleren van de betalingen en ontvangsten van klanten ver strekt en regelmatig misgaat. Zo komt in een aflevering van AVROTROS Radar een bankklant aan het woord die verzocht werd uit te leggen welke tegenprestatie ‘Albert Heijn’ had geleverd voor alle betalingen die de klant daar had gedaan. Ook zijn er legio voorbeelden van gevallen waarbij gebruik van contant geld tot grote problemen voor de rekeninghouder leidde.^[2]

Onduidelijk is of de banken zelf doorschieten in hoe zij opvolging geven aan hun poortwachtersfunctie of dat de toezichthouders en opsporingsautoriteiten de banken onder druk zetten om minutieus al hun klanten te volgen. Wel is duidelijk dat er een permanent surveillance systeem is opgetuigd, waarbij financiële instellingen taken verrichten die opsporingsautoriteiten niet zelf zomaar mogen uitvoeren; voordat de politie inzage kan vorderen in de betaalgegevens van een bankrekeninghouder zal toch minstens sprake moeten zijn van een redelijke verdenking dat sprake is van enige overtreding.

Hoe effectief is dit permanent digitaal fouilleren van bankklanten?

Op basis van een aantal indicaties zijn serieuze vragen te stellen bij het systeem dat zou moeten leiden tot het opsporen van witwassen en waarbij iedere bankrekeninghouder permanente monitoring van zijn betaalverkeer moet dulden.

Volgens de Nederlandse Vereniging van Banken^[3] en De Nederlandsche Bank^[4] zijn inmiddels 13.000 bankmedewerkers betrokken bij poortwachtersactiviteiten. Dit komt neer op 15-20% van het totale aantal bankmedewerkers. De kosten komen jaarlijks neer op circa 1,4 miljard euro voor de bankensector. Bij de FIU werden in 2022 1.896.176 transacties gemeld. De FIU had daarbij de beschikking over 94 personeelsleden en een budget van 13,5 miljoen euro om deze transacties te beoordelen.^[5] Uiteindelijk werd bijna 5% van de gemelde transacties verdacht verklaard.

De Algemene Rekenkamer heeft de aanpak van witwassen voor het laatst beoordeeld in 2021.^[6] De Rekenkamer concludeerde dat geen bruikbaar inzicht in de doelmatigheid en doeltreffendheid van de aanpak van witwassen bestaat. Zij kon dus niet vaststellen of de aanpak effectief is of waar veranderingen in die aanpak nodig zijn.

De Minister van Justitie heeft tot slot onlangs bevestigd^[7] dat uit gehackte berichten blijkt dat criminelen hun geld niet via het normale bancaire systeem laten lopen, maar via ondergronds bankieren het land uit krijgen en in het buitenland uitgeven. Het is de ambitie van de Minister om circa 200 miljoen euro terug te vorderen van de naar schatting 16 miljard euro die via Nederland zou worden witgewassen.

Terwijl de feiten op het eerste gezicht niet duiden op een effectief systeem waarmee de echte criminelen (kunnen) worden opgespoord, blijven de Nederlandse en Europese wetgever doorgaan met plannen voor nóg meer controles van bankrekeninghouders. In de Tweede Kamer ligt momenteel het wetsvoorstel Plan van aanpak witwassen^[8], dat bijvoorbeeld een verbod omvat voor contante betalingen boven de 3.000 euro en voorziet in de mogelijkheid om banken te laten overgaan tot gezamenlijke monitoring. Verder heeft de Europese wetgever onlangs een voorlopig akkoord^[9] bereikt over nieuwe anti-witwasregels, die onder meer voorzien in een Europese verordening die in alle lidstaten geldt, een nieuwe Europese antiwitwas-toezichthouder die gaat toezien op naleving van de regels, meer bevoegdheden voor de nationale FIU’s en meer controles op contante betalingen.

Standpunt Privacy First

Privacy First heeft eerder bedenkingen geuit tegen het wetsvoorstel Plan van aanpak witwassen^[10]. Het wetsvoorstel maakt een ongerechtvaardigde inbreuk op de grondrechten van Nederlandse burgers. Privacy First vindt de manier waarop houders van bankrekeningen onderwerp zijn van permanente surveillance buitenproportioneel. Het is onbegrijpelijk dat de wetgever voortdurend blijft instemmen met nieuwe initiatieven, zonder dat objectief inzicht bestaat in de effectiviteit van het bestaande systeem en de maatschappelijke kosten en baten.

Privacy First roept de wetgever op om nu eindelijk eens te komen met een weloverwogen visie waarbij álle belangen meegewogen worden en niet enkel lippendienst wordt bewezen aan de grondrechten van burgers. Waar burgers niet zonder bankrekening kunnen, is het onbestaanbaar dat dit per definitie betekent dat zij permanent gefouilleerd worden door financiële instellingen en opsporingsinstanties.

^[1] https://www.fiu-nederland.nl/home/over-fiu/

^[2] Zie voor een bloemlezing aan praktijkgevallen: https://radar.avrotros.nl/tag/witwassen-8687

^[3] https://www.nvb.nl/media/5351/ongewenste-effecten-van-de-risking-voor-klanten-en-banken-nederlandse-vereniging-van-banken-2022.pdf

^[4]https://www.dnb.nl/media/2ambmvxt/van-herstel-naar-balans.pdf

^[5] FIU-Nederland Jaaroverzicht 2022

^[6] https://www.rekenkamer.nl/publicaties/rapporten/2022/06/08/bestrijden-witwassen-deel-3-stand-van-zaken-2021

^[7] Behandeling van het wetsvoorstel Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Justitie en Veiligheid (VI) voor het jaar 2024 (36410-VI).

^[8] Wet plan van aanpak witwassen, TK 36.228, nr. 2.

^[9] https://www.europarl.europa.eu/news/nl/press-room/20240117IPR16880/deal-on-a-single-rulebook-against-money-laundering-and-terrorist-financing

^[10] https://privacyfirst.nl/wp-content/uploads/TMNL_SPF_TK_2dec2022.pdf